بخش اول؛ صنعت خودرو در ایران و جهان

در جدول زیر ارزش بازار سهام شرکت های خودرو سازی به تاریخ ( 15 مرداد 1402 ) آورده شده است.

به لحاظ ارزش بازار سهام، شرکت ایران خودرو با ارزش بازار 1.8 میلیارد دلار ( با فرض دلار 440،000 ریالی ) در رده 47 جهانی قرار گرفته است.
 

اولین شرکت خودروسازی ایرانی، ایران خودرو فعلی بود که در سال ۱۳۴۱ خورشیدی یا ۱۹۶۲ میلادی توسط برادران خیامی تأسیس گردید و در سال ۱۹۶۷ میلادی اولین خودروی خود با نام پیکان را تحت برند ایران ناسیونال روانه بازار کرد. پس از چند سال شرکت‌های سیتروئن، رنو، فورد و بسیاری دیگر از کشورهای نیز با توجه به رشد صنعتی و افزایش طبقه متوسط در ایران، دست به تولید خودرو در ایران زدند و این مسئله تا جایی پیش رفت که خودروی فوق لوکسی مانند کادیلاک سویل (معادل کادیلاک سی‌تی‌اس فعلی) نیز در فهرست خودروهای تولید ایران قرار گرفت.
پس از جنگ نیز ساخت خودروهایی مانند پژو ۲۰۶ (پرفروش‌ترین خودروی اروپا در سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۳)، سیتروئن زانتیا (Xantia)، دوو سی‌یلو و ماتیز، پژو ۴۰۵ و فولکس‌واگن گل (VW Gol) صنعت خودروی ایران را نزدیک با سایر کشورهای آسیایی اما در حد مونتاژ نگاه داشت
اما صنعت خودروسازی کره جنوبی که اولین بار در سالهای انتهایی دهه ۱۹۶۰ میلادی/انتهای دهه ۱۳۴۰ شمسی به‌طور جدی آغاز به کار کرد، به دلیل بهره‌گیری از تکنولوژی‌های روز و مدرن و تنها در کمتر از ۳ دهه، با برندهایی مانند کیا، هیوندای (Hyundai) و به تازگی جنسیس (Genesis) به پنجمین تولیدکننده بزرگ و معتبر صنعت خودروسازی جهان تبدیل شده‌است.
 

طی سال 2022 فروش خودروهای برقی ( هیبریدی و برق ) در مجموع بیش از 10 میلیون دستگاه بوده است که رشد 55 درصدی نسبت به سال 2021 داشته است. تنها در طول 5 سال، از 2017 تا 2022، فروش خودروهای برقی از حدود 1 میلیون به بیش از 10 میلیون افزایش یافت. پیش از این 5 سال از 2012 تا 2017 طول کشید تا فروش خودروهای برقی از حدود 100،000 به 1 میلیون افزایش یابد، که بر ماهیت تصاعدی رشد فروش خودروهای برقی تاکید می‌کند. همچنین الگوی رشد منطقه ای در حال تغییر است به عنوان مثال اروپا پس از 2 سال رشد بالای فروش خودروهای برقی تنها 15 درصد نسبت به سال 2021 افزایش داشته است از طرفی چین با وجود تمام عامل های بازدارنده رشد اقتصادی (بحران املاک، شیوع کووید و قرنطینه ) 82 درصد نسبت به سال قبل افزایش داشته است به عنوان مثال خودروسازی بی‌وای‌دی چین (BYD ) طی این مدت فروش خود را بیش از سه برابر کرده و به 1.85 میلیون دستگاه رسانده است و رتبه اول را در رده بندی فروش جهانی خودروی برقی به خود اختصاص داده است.


چین با 59 درصد از سهم فروش جهانی خودروهای برقی در سال 2022، به عنوان بزرگترین کشور بازار خودروهای برقی قرار گرفته است.

روند برقی‌سازی صنعت خودرو از حدود 15 سال قبل آغاز شد. با آنکه این روند سرعت بالایی دارد، اما به‌نظر می‌رسد هنوز حداقل 15 سال دیگر برای به سرانجام رساندن آن زمان لازم است. شاید فکر کنید سرمایه‌گذاری‌های هنگفت خودروسازان و دولت‌های سرتاسر جهان لازمه اصلی برای شکوفایی بازار خودروهای برقی باشد، اما در این بین یک چالش بزرگ وجود دارد و آن عبارت است از همراه‌سازی و یا متقاعدکردن رانندگان و مشتریان صنعت خودرو به خرید خودروهای برقی.
علی‌رغم تلاش‌ها و پیشرفت‌های چشمگیر، واقعیت‌های موجود نشان می‌دهند که صنعت خودروسازی فاصله بسیار زیادی با برقی‌سازی کامل دارد. تدوین استراتژی‌های جدید برای «سبزشدن» و تولید خودروهایی با آلایندگی صفر، تنها یک تکه از پازلی به وسعت جهان است. این استراتژی‌ها با اهداف دولت‌های کشورهای اروپایی، آمریکا، چین و دیگر کشورهای پیشرفته دنیا همخوانی دارند. اما طبق آمار، از 71.3 میلیون خودروی فروخته‌شده توسط خودروسازان مطرح دنیا در سال 2022، فقط 8.8 درصد به پیشرانه تمام الکتریکی مجهز بوده‌اند.
 

درحال‌حاضر خودروسازان چینی درزمینه تولید خودروهای برقی پیشگام هستند. براساس داده‌های موجود، ده شرکت خودروساز چینی، 2.83 میلیون خودروی برقی در سال 2022 تولید کرده‌اند؛ رقمی که معادل 23 درصد از فروش جهانی آن‌ها می‌شود. به عبارت دیگر، 23 درصد از فروش خودروسازان چینی مربوط به مدل‌های تمام الکتریکی است.
در آن سوی دنیا و در ایالات‌متحده، خودروهای تمام الکتریکی سهمی 13.1 درصدی از فروش خودروسازان این کشور در سال 2022 را در اختیار دارند. نکته جالب‌توجه اینکه شرکت تسلا 87 درصد از کل بازار خودروهای برقی آمریکا را تصاحب کرده است و درصورت حذف این برند، سهم مدل‌های الکتریکی بسیار کمتر از 13.1 درصد می‌شود. بدون احتساب تسلا، سهم کمپانی‌های بزرگی مثل جنرال موتورز و فورد از بازار خودروهای برقی تنها 1.9 درصد خواهد بود.
 

صنعت خودروسازي در دنيا درحال تحولات اساسي است و خودروهاي برقي به بخش جدايي‌ناپذير اين تحولات تبديل شده‌اند. اين مسئله نويدبخش دســتيابي به بهــره‌وري بالا در مصرف انــرژي و همچنيــن کاهش گازهاي گلخانه‌اي است. افزايش نگراني‌هاي زيست محيطي در کنار ابتکارات نوآورانه و طرح‌هــاي مطلوب دولت‌ها در مواجهه با نيازها و محدوديت‌هاي انرژي در دنياي آينده، شــرايط رشــد اين بازار را فراهم کرده است. رقابت فناوري‌هاي نوظهور در زمينه بهره‌وري انرژي نيز از ديگر عوامل رشد بازار است.
از منظــر تاريخي، در دهه‌هــاي قبل، خودروهاي برقي بــراي اولين بار در آمريکا و در اواســط قرن نوزدهم ميلادی ظهور کردند. از مشــکلات اين خودروها هزينه ســاخت بالا، ســرعت نهايي پايين و ظرفيت پايين باتري در مقايسه با خودروهاي با موتور احتراق داخلي بود. اين مشکلات باعث کاهش اســتفاده از اين نوع خودروها و عدم استقبال گســترده از آن‌ها شد. درحالي که به نظر مي‌رســيد، پيشــران‌ها و روندهاي مساعدي براي توسعه اين دست خودروها وجود ندارد و عرصه يکه تازي خودروهاي احتراقي بي پايان خواهد بود، مجموعه‌اي از تحوالت زيست محيطي و فناورانه در جوامع بشري رخ داد که عملاً به سود فرايند توسعه اين خودروها منجر شد.
با گذشــت زمان و از آغاز قرن 21 ميلادی، نگراني‌هاي زيســت محيطي پيرامون گرمايش کره زمين افزايش يافت و به بحث اصلي بسياري از دولت‌ها تبديل شد. نتايج حاصل از گزارش‌هاي مرتبط با تغييرات اقليمي، نشان داد که فعاليت‌هاي انســاني، عامل اصلي آثار مخرب محيط زيست است و رشد شهري نشيني و صنعتي شدن جوامع موجب تشــديد آلودگي هوا شده است. در اين ميان آلودگي ناشــي از خودروها غيرقابل چشم‌پوشــي است. اين آلودگي که شــامل دياکسيد و مونواکســيد کربن، اکســيدهاي نيتروژن و ذرات ريز اســت، به عنوان يکي از اصلي‌ترين عوامل نشــر گازهاي گلخانه‌اي و به تبع آن تغيير اقليمي زمين قلمداد شــده که علاوه بر گرمايــش زمين، عامل ايجاد انواع مختلف ســرطان و برخي بيماري‌هاي خطرناك ديگر نيز است.
از طرفي بخش حمل و نقل مصرف‌کننده تقريبا نيمي از منابع نفتي دنياســت. با توجه به روند کنوني مصرف منابع نفتي موجود، ادعاهاي مختلفي مبني بر اتمام ذخاير نفتي بين 30 تا 50 ســال آينده مطرح شده است، همچنين استدلال شده است که در صورت وجود ذخاير نفتــي در بازه زماني بيش از اين، به دلایل متعدد زيســت محيطي، احتمال محدود شدن استخراج منابع هيدروکربني بالا خواهد بود و درحال حاضر نيز شــواهدي از سياست‌گذاري دولت‌ها و وضع قوانين براي کنترل اين فعاليت‌ها ديده مي‌شود. علاوه بر اين کاهش هزينه توليد انرژي از منابع جايگزين و تجديدپذير، جايگاه ســوخت‌هاي فسيلي را به عنوان منبع اصلي تأمين انرژي به خطر انداخته اســت. نمودار 1 که از گزارش ماه آپریل 2023 مؤسســه مشــاوره مالي لازارد اقتباس شده است، گواه اين مدعاست و نشــان مي‌دهد که هزينه توليد انرژي از منابع تجديدپذير طي 10 سال اخير با کاهش مواجه بوده است.

بنابراين جايگزيني منابع تجديدناپذير انرژي با منابع تجديدپذير و اســتفاده از فناوري‌هاي کاهنده مصرف انرژي، غيرقابل اجتناب اســت. با توجه به چشم‌اندازهاي ذکر شده به نظر مي‌رسد در موضوع حمل‌ونقل، خودروهاي برقي راه حلي بالقوه براي حل مشکلات زيست محيطي مربوط به بخش حمل ونقل به شمار مي آيد.
مؤسســه ارنست يانگ آينده صنعت خودروســازي را در توسعه وسايل نقليه خودران، اعمال فناوري اينترنت اشــيا و اتصال در خودروها، حمل‌ونقل سبز و حمل‌ونقل اشتراکي مي‌بيند. پيشرفت ابعاد فني مختلف علم و مهندسي، رســيدن به اين آينده را ممکن کرده اســت. در اين ميان، توسعه سبز ناوگان حمل‌ونقل با کاهش اتکا به ســوخت‌هاي فسيلي و حرکت به سمت باتري‌ها، به عنوان تأمين‌کننده نيروي پيشــران خودروها، ممکن مي‌شود. شواهد متعدد بيانگر آن اســت که صنعت خودروهاي برقي، صنعتي رو به رشد بوده و بيشتر شرکت‌هاي بزرگ توليد خودرو پا در اين مسير گذاشته‌اند.
 

طی سال 2022 ایران توانست بعد از اندونزی و هند بیشترین رشد تولید را در بین 16 کشور بزرگ تولید کننده خودرو در جهان به ثبت برساند، البته لازم به ذکر است این رشد ناشی از برگشت بخشی از افت تولید در سال های گذشته بود. جایگاه تولید خودرو ایران در جهان در سال 1380 در رده 27 ام جهانی بوده است که این جایگاه طی سال های 1389 و 1390 به رده 13 ام جهانی ارتقاء پیدا کرد و رکورد تاریخی را به ثبت رساند. اما این جایگاه در ادامه نه تنها حفظ نشد بلکه به جایگاه 20 ام در سال های 2013 و 2019 تنزل پیدا کرد و نهایتا در سال 1401 تولید خودرو در کشور بهبود و به رده 16 ام جهانی رسید. هر چند رشد تولید خودرو در ایران و بهبود جایگاه جهانی صنعت خودرو کشور فی‌ نفسه اتفاق مثبتی به شمار می رود، اما لزوما به معنی وجود شرایط ایده آل و رضایت‌ بخش چه در حوزه کمی و چه از جنبه کیفی نمی باشد.
از سوی دیگر مصرف بالای سوخت فسیلی و آلودگی محیط زیست توسط وسایل نقلیه از جمله اتومبیل ها و موتورسیکلت ها توجه روزافزون کشورهای جهان به تولید و استفاده از وسایل نقلیه برقی را به همراه داشته است.
دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در مطالعه ای اعلام کرده است که نتایج تحقیقات نشان می دهد خودروهای الکتریکی به دلیل عدم تولید گازهای آلاینده، مطلوب ترین و ایده آل ترین خودرو در بین انواع خودروهاست.
بررسی تجربیات اغلب کشورهای پیشرفته و دارای صنعت خودرو، نشان می دهد که این کشورها، برنامه جدی و مدونی برای توسعه و تولید انبوه خودروهای الکتریکی دارند و از سال ۲۰۰۹ اغلب کشورهای پیشرفته گرایش قابل توجهی به خودروهای الکتریکی پیدا کرده اند که شاید این اقبال بی ارتباط با رشد سرسام آور قیمت جهانی نفت نیز نباشد.
موضوع استفاده از خودروهای برقی در اکثر کشورهای توسعه یافته بویژه ایالات متحده آمریکا، آلمان، انگلستان، کانادا و ژاپن و نیز برخی از کشورهای در حال توسعه از جمله چین، هند، تایوان و کره جنوبی اهمیت ویژه ای یافته و برنامه ریزی برای تولید انبوه خودروهای برقی در کشورهای مذکور صورت گرفته است که متاسفانه در ایران تاکنون اقدام خاصی در این خصوص گرفته نشده است با توجه به این روند و به خصوص تشدید بحران آلایندگی شهرهای بزرگ از جمله تهران، به نظر می رسد که دولت، خودروسازان و قطعه سازان کشورمان از هم اکنون باید برنامه ریزی لازم را برای ورود و فراگیر شدن تکنولوژی خودروهای الکتریکی را در دستور کار قرار دهند. اما با وجود چالش هایی که در تولید و استفاده از این خودرو در کشور وجود دارد، تولید خودروهای برقی همانند سایر کشورهای پیشرفته دنیا نیازمند حمایت های جدی از سوی دولت می باشد.